लग्नाच्या आमिषाने वृद्धांची फसवणूक: एक सामाजिक, मानसिक व तांत्रिक चिंतन
पुण्यासारख्या शहरात, जेथे शिक्षण, संस्कृती आणि प्रगतीचे केंद्र आहे, अशा ठिकाणी ८५ वर्षीय वृद्ध व्यक्तीची लग्नाच्या नावाखाली आर्थिक फसवणूक होणे ही घटना केवळ धक्कादायक नाही, तर आपल्या समाजाच्या बदलत्या मानसिकतेचाही आरसा ठरते. बिबवेवाडी पोलीस ठाण्यात दाखल झालेल्या तक्रारीनुसार, एका वृत्तपत्रातील “वर पाहिजे” या जाहिरातीवर विश्वास ठेवून संपर्क साधणाऱ्या या आजोबांना तब्बल ११ लाख ४५ हजार रुपयांना गमवावे लागले. ही घटना केवळ सायबर फसवणूक म्हणून पाहणे अपुरे ठरेल; ही मानवी भावनांवरील बाजारपेठ उभी राहिल्याचे दाहक उदाहरण आहे. या प्रकरणामध्ये वृद्ध व्यक्तीने केलेला निर्णय, त्यामागील मानसिकता आणि फसवणूक करणाऱ्यांनी वापरलेली नीती यांचा सखोल विचार केला पाहिजे. ८५ व्या वर्षी विवाहाची इच्छा ही केवळ शारीरिक गरज नव्हे, तर एक सामाजिक, भावनिक आणि मानसिक सोबतीची गरजही असते. वृद्धत्वात एकटेपणा, संवादाची कमतरता, आणि अपत्य किंवा कुटुंबातील दुर्लक्ष यामुळे अनेक वृद्ध प्रेम, साथ आणि काळजीच्या शोधात असतात. हीच भावना गुन्हेगारांनी ओळखली आणि विश्वासार्हतेचा मुखवटा घालून फसवणुकीचे जाळे पसरवले. या प्रकरणातील अजून एक महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे या फसवणुकीची रचना. पेपरमधील जाहिरात ही सामान्यतः विश्वासार्ह मानली जाते. अनेकजण आजही वृत्तपत्रांना सामाजिक संकेतस्थळांपेक्षा अधिक प्रमाणात विश्वास ठेवतात. हीच गोष्ट या वृद्धाच्या बाबतीतही घडली. जाहिरातीत दिलेल्या नंबरवर संपर्क साधल्यानंतर महिला स्वतःला विवाह इच्छुक असल्याचे दर्शवते. बोलण्यात विश्वासार्हता, जिव्हाळा, प्रेमाचे सूचक बोल आणि सहवेदनेचा आव आणला जातो. काही दिवसांतच महिला तिच्या मावस बहिणीच्या आजारपणाचा किंवा स्वतःच्या अपघाताचा बहाणा करून पैशांची गरज असल्याचे सांगते. वृद्धांच्या मनात तिने आधीच विश्वास निर्माण केला असल्यामुळे त्यांनी तिला पैसे पाठवले. ही सर्व पद्धत एका ठरावीक “सायकोलॉजिकल स्क्रिप्ट” प्रमाणे कार्य करते, जिथे भावनिक गुंतवणूक वाढवून आर्थिक शोषण केले जाते. या प्रकारातून एक व्यापक प्रश्न उभा राहतो –
आपल्या समाजातील वृद्धांना आधार देणारी यंत्रणा कितपत सक्षम आहे? वृद्धांना मानसिक व भावनिक आधार नसेल, तर ते अशा भावनिक गुंतवणुकीच्या सापळ्यात सहज सापडू शकतात. अनेक वृद्ध आज कुटुंबाच्या उपेक्षेने त्रस्त आहेत. त्यांना आधार, संवाद आणि सहवेदना हवी असते. पण ती मिळत नसेल तर ते विवाह, मैत्री किंवा ओळख वाढवणाऱ्या जाहिरातींमध्ये आपले उत्तर शोधतात. आणि गुन्हेगारी वृत्तीच्या लोकांना याचा उपयोग करून घेणे सोपे जाते. पुढे, ही घटना सायबर सुरक्षेच्या दृष्टीनेही विचार करण्यास लावते. इतकी मोठी रक्कम ऑनलाइन ट्रान्स्फर होताना कोणतीही शंका वाटली नाही का? बँक प्रणाली, KYC प्रक्रिया, आणि आर्थिक व्यवहारात सतर्कतेचे जे नियम आहेत, त्याकडे दुर्लक्ष होणे हे चिंतेचे आहे. यामध्ये बँक आणि संबंधित आर्थिक संस्थांची भूमिका, तसेच वृद्ध नागरिकांना डिजिटल व्यवहारासाठी प्रशिक्षित करण्याची गरज प्रकर्षाने जाणवते. आज अनेक वृद्धांकडे स्मार्टफोन, UPI, आणि इंटरनेट बँकिंगसारखी सुविधा आहे, पण त्यासोबत पुरेसे मार्गदर्शन आणि माहितीचा अभाव असल्यास, अशा घटना घडत राहतील. याशिवाय, प्रसिद्धी माध्यमांची जबाबदारीदेखील लक्षात घ्यायला हवी. पेपरमध्ये कोणत्याही जाहिराती छापण्यापूर्वी त्या व्यक्तीची किंवा संस्थेची पार्श्वभूमी तपासली जाते का? “वर पाहिजे”, “वधू पाहिजे”, “मैत्री करा” यांसारख्या जाहिरातींमध्ये कमीतकमी मोबाईल नंबर, आधार ओळख, किंवा प्रमाणिकता चाचणी घ्यावी का, याचा आता विचार करावा लागेल. नाहीतर जाहिरातींच्या माध्यमातून अशा फसवणुकीचे प्रमाण वाढत राहील.
ही घटना केवळ एका व्यक्तीची फसवणूक नाही, तर ती आपल्या समाजातील अनेक पोकळ भागांकडे बोट दाखवते. वृद्धांचे मानसिक आरोग्य, कुटुंबातील नातेसंबंधांची बिघडलेली स्थिती, सायबर गुन्ह्यांची वाढती पातळी, आणि माहिती व तंत्रज्ञानाच्या वापरातील असंतुलन – हे सर्व घटक यामागे कार्यरत आहेत.
या पार्श्वभूमीवर काही उपायांची शिफारस करणे आवश्यक ठरेल. सर्वप्रथम, वृद्ध नागरिकांसाठी समुदाय केंद्रे, संवाद गट, आणि मानसशास्त्रीय सल्ला उपलब्ध करून द्यावा. यामधून त्यांना भावनिक आधार, सल्ला आणि योग्य दिशा मिळू शकते. दुसरे म्हणजे, अशा फसवणुकीबाबत जनजागृती मोहिमा राबवाव्यात. पोलीस, बँका, आणि सामाजिक संस्था एकत्र येऊन वृद्धांना डिजिटल व्यवहारातील धोके समजावून सांगावेत. तिसरे म्हणजे, अशा जाहिराती छापणाऱ्या वृत्तपत्रांनी स्वतःची तपासणी प्रक्रिया अधिक काटेकोर करावी आणि समाजाच्या सुरक्षेच्या दृष्टीने एक जबाबदार भूमिका निभावावी. पुण्यात घडलेली ही घटना केवळ एक बातमी नसून ती एक इशारा आहे. आपल्या समाजात वाढत चाललेल्या भावनिक पोकळीचा, संवादाच्या अभावाचा आणि तांत्रिक अज्ञानाचा. ही पोकळी जर वेळेत भरून काढली नाही, तर अशा घटना पुढे अनेक आजोबा-आज्जींच्या आयुष्यात अंधार निर्माण करत राहतील.
संदर्भ: महाराष्ट्र टाईम्स, बिबवेवाडी पोलीस तक्रार नोंद – २०२५.
संकलन :मराठा लग्न अक्षदा
